600+ Yaşında Bir Eczane: Santa Maria Novella

Floransa'nın her zaman göz ardı edilen bir kilisesi olmuştur Santa Maria Novella. Bu "mütevazi" yapının şehrin ana tren istasyonuna olan yakınlığı ve ağırlıklı göçmen nüfusa sahip bir mahallede bulunması, O'nu hem turistlerin görülecek yerler listesinin, hem de tur rehberlerinin standart gezi programlarının dışında bırakır.

Duomo'nun ihtişamına sahip olmadığı ve Galileo'nun mezarlarına ev sahipliği yapan Santa Croce'nin turistik cazibesinden yoksun olduğu doğru olsa bile, Santa Maria Novella'nın İtalya'da ve hatta dünyada hiçbir kilisede kolay kolay bulamayacağınız bir özelliği vardır...

Santa Maria Novella dünyanın en eski eczanelerinden birine ev sahipliği yapar.

Ben de 12 sene önce Floransa'da yaşamış bir insan olarak, üzülerek itiraf ediyorum ki bu gerçeğin yeni farkına vardım...

Tabi o zamanlar ne tıp tarihi doktorası yapıyordum, ne de - zaten günlük hayatımın bir parçası olan - tıbbi ve aromatik bitkilere karşı bugün hissettiğim derinlemesine araştırma tutkusunu duyuyordum.

Dolayısıyla o yıllarda 600+ yaşında bir eczaneye ev sahipliği yapan Santa Maria Novella kilisesine bir ya da iki kere turistik ziyaret amaçlı, kilisenin bulunduğu meydana ise sadece falafel yemek için uğramışımdır.

Şimdi size anlatacaklarımı o zaman bilseydim, sanırım ibadet gibi her hafta ziyaret ederdim Santa Maria Novella'yı...

Birazcık Tarih...

Mütevazi ve hayırsever faaliyetlere adanmış bir hayat sürmeye yeminli Dominik tarikatı, Aziz Dominik'in hayatının son yıllarına denk gelen 1221'de Floransa'ya geliyor.

O zamanlar "Santa Maria delle Vigne" olarak anılan bir kiliseyi ele geçirerek burayı kendileri için bir manastıra dönüştürmeye başlayan tarikat, Avrupa'nın en zengin ve en güçlü şehirlerinden biri olmak üzere olan Ortaçağ Floransası için Fransiskanlar adlı başka bir tarikatla da büyük bir rekabete giriyor.

Bu rekabet süresince, Verona doğumlu Aziz Peter olarak bilinen yine bir Dominik tarikatı mensubu, manastıra dönüştürmekte oldukları ve artık yavaş yavaş Santa Maria Novella olarak anılmaya başlayan kilisede verdiği vaazlarla büyük kalabalıklar toplayarak, Dominik keşişlerini destekliyor.

1381 yılına geldiğimizde, Dominik tarikatı, keşişlerinin kendi ürettikleri bitkisel ilaçlarla, insanları tedavi ettikleri bir revir işletmeye başlıyor. Tabi bu bir tesadüf değil çünkü o yıllarda okuma yazma hiç yaygın bir yetkinlik değil, antik dünyanın bütün tıp birikimi "latince" yazılmış kitaplarda ve kitaplar kiliselerin tek elinde bulunuyor.

15. yüzyılda - yani revir kurulduktan bir yüzyıl sonra - Floransa siyasi bir karmaşa ile çalkalanmaya başlıyor. Dominik rahibi Savonarola, Santa Maria Novella'da verdiği ateşli vaazlarla, Rönesans'ın önemli aktörlerinden Medici ailesine karşı insanları galyana getiriyor.

Bütün dünyevi zevkleri aşağılayan ve halka sahip oldukları tüm güzel şeyleri büyük bir ateş yakarak ("bonefire of vanities" / "kibir ateşi") yok etmelerini tavsiye eden bu vaazların yankıları 16.yy'ın ortalarına kadar devam ediyor.

Bununla birlikte tüm bu süre boyunca eczanenin keşişleri sessiz sessiz revirde tıbbi ve aromatik bitkilerle ilaç ve iksirler hazırlamaya devam ediyorlar.

İlaçlar ve İksirlerle Gelen Para ve Şöhret

Kiliseden yönetimsel olarak ayrı hareket eden bu işletme, baş rahibin "tüm sahip olduğunuz güzel varlıkları yakın" vaazlarına tezat oluşturacak "zevkte" ürünler üretiyor ve Dominik keşişlerinin mütevazi hayat görüşüne sığmayacak karlar elde ediyor.

Kilisenin o dönemki kayıtlarına göre; seramik vazolar (kavanozlar), havanlar ve tokmaklar, keşişlerin en büyük satınalma kalemleri arasında yer alıyor.

Revirin ürettiği parfümlerlerin en ünlü müşterisi ise Medici ailesinin prenseslerinden Catherine di Medici.

Catherine di Medici

Daha önce parfüm atölyelerime katıldıysanız O'nu tanıyorsunuz...

Eğitim programlarımda anlatmayı EN sevdiğim hikayelerdendir.

1519 Floransa doğumlu olan Catherine, 14 yaşında Fransa'nın gelecek kralı Orleans Dükü Henry'ye gelin olarak veriliyor.

Fransız Kraliyet Ailesi'ne gelin gittiği gün itibariyle sinsi siyasi manevraları ve ülkeye getirdiği yenilikler ile tarihe adını yazdıran Catherine; Fransa'yı güzel kokular ile tanıştırıyor, bugün Grass'ın parfümün başkenti olma yolunda alt yapı çalışmalarını başlatıyor, saray halkına kokulu mendiller ve tütün gibi ürünleri tanıtıyor.

Acqua della Regina ("Kraliçe Suyu")

1533 senesinde Catherine di Medici'nin Orleans Dükü Enrico di Valois ile evlenmesinin şerefine özel bir koku tasarlayan Santa Maria Novella kilisesi keşişleri, bu özel formüle "Acqua della Regina" yani "Kraliçe Suyu" adını veriyorlar.

O güne kadar geleneksel olarak tıbbi ve aromatik bitkilerin sirke ile muamelesi sonucu hazırlanan parfümler, ilk kez bu özel gün şerefine gelenek bozularak "üzüm ruhu" yani aslında konyak (beyaz şaraptan elde edilen sert alkollü bir içecek) kullanılarak hazırlanıyor.

Bergamot, limon, biberiye, lavanta ve neroli gibi İtalya'nın sevilen ve önemli kokularını formülünde bir araya getiren bu koku o kadar tutuyor ki, bir anlamda bugün kullandığımız modern kolonyanın temelleri o gün atılmış oluyor.

Bu şekilde Catherine di Medici'nin himayesine giren, yani prensesin sembolik olarak patronu olduğu eczane, kraliçe suyu ile de tam anlamıyla voleyi vuruyor.

12 Yıl Ara

Bazı rahipler eczanenin şöhretinin artmış olmasından ve bununla beraber gelen ticari başarısından hiç memnun olmuyorlar. Öyle ki tüm bu şaşa Dominik tarikatının mütevazi yaşam felsefesi ile ciddi bir şekilde çelişiyor.

Sonuç olarak tarikat, Santa Maria Novella eczanesinin faaliyetlerini 1600'lerin başlarında geçici olarak - tam 12 yıl (!) - durduruyor. 1612 itibariyle üretime devam eden kilise tam da o sene resmi olarak bir eczane oluyor. Kayıtlarda resmi kuruluş yılı da 1612 olarak geçiyor.

Bu tarihten sonra, 250 yıl boyunca (!), kilisenin bünyesinde sessiz sedasız ilaç ve iksirlerini üretmeye devam ediyor.

Eczanenin Dönüşümü

19.yy'ın ortalarına geldiğimizde İtalyan devleti, Santa Maria Novella kilisesine ve tüm mülklerine el koyuyor.

Tam bu sırada Santa Maria Novella'nın son keşiş müdürü Damiano Beni, işletmenin kontrolünü sıradan bir esnaf olan yeğenine devrediyor ve yeğeni de - tarikatla ilişkili olmayan sıradan bir insan olarak - devletten işletme haklarını satın alarak eczaneyi yaşatıyor.

Bugün Santa Maria Novella eczanesi hala Damiano Beni'nin akrabaları, torunları tarafından işletiliyor...

Santa Maria Novella'da Satılan İlaç ve İksirler

Santa Maria Novella'nın revir olarak işletildiği günlerde üretilen ilk ilaçlar arasında, keşişlerin kendi damıttıkları gül suları üzerine formülize ettikleri ve veba salgınından sonra evleri temizlemek için antiseptik olarak kullanılan bir iksir var ki bu iksiri bugün hala eczaneden parfüm olarak temin edebiliyormuşsunuz!

Yine revirin ilk tonik karışımları arasında bulunan ve o dönem "bayılma nöbetleri" geçiren kadınlar tarafından tercih edilen "Yedi Hırsız Sirkesi" de bugün hala eczaneden tedarik edilebilen geleneksel ilaçlar arasında. Bu formülün büyük salgın sırasında hırsızların işlerini açtığı gibi, hırsızların idamını takiben halk tarafından ellere ve yüze sürülerek tüketildiği ve evde buhur yapmada kullanıldığı biliniyor.

Ortaçağ Floransa'sında "histerik kadınları" sakinleştirmek için kullanılan Santa Maria Novella Elisir (Santa Maria Novella İksiri) adlı ilacı da bugün daha çok "antispazmodik özellikleri" için kilisenin eczanesinden "geleneksel ilaç" olarak satın almak mümkün. Geleneksel ismi "Acqua Antisterica" olan bu ilacın formülü 16.yy'da Friar Angiolo Marchissi tarafından hazırlanmış ve içeriğinde, 70 derece alkol bazında, sakinleştirici özellikleri için tercih edilen hoşmer, nane ve tarçın özleri bulunuyor.

Meşhur Kraliçe Suyunu konuştuk... Bugün bu formülü kiliseden "Acqua di S.M.Novella Perfume" adı altında satın alabiliyormuşsunuz. Neden böyle bir isim değişikliğine gitmişler gerçekten bilmiyorum.

Son olarak 1700'lerde ürün yelpazesini genişleterek alkol üretimine de başlayan kilise, 1743'te eczanenin direktörü Fra’ Cosimo Bucelli'nin formülünü bizzat hazırladığı Alkermes adlı bir alkollü preparatı satışa sunuyor. "Ruh canlandırıcı bir tembellik ilacı" olarak reçete edilen iksirin adı ise Arapça "kırmız" kökünden yani "kırmızı renge sahip" anlamına gelen bir kelimeden geliyor. Bu formül bugün İtalyan "geleneksel ürün" işaretine sahip. Ülkede hem likör olarak içilerek, hem de tatlı reçetelerinde katılarak kullanılıyor.

Officina Profumo-Farmaceutica di Santa Maria Novella "Müzesi"

Bugün Officina Profumo-Farmaceutica di Santa Maria Novella adıyla faaliyetlerine devam eden; 600+ sene önce keşişlerin yazdıkları formüllere göre hazırlanmış balsamlar, yağlar, parfümler ve geleneksel iksirler satan bu eczanenin içi de adete bir müze gibiymiş!

Tıbbi ve aromatik bitki sularını damıtmak için kullandıkları basit aparatlar, losyon ve iksir hazırlamaya yarayan eski kaplar, içerik listeleri ve hatta keşişlerin orijinal reçete defterleri bile eczaneyi duvardan duvara çevren ahşap dolapların içerisinde sergileniyormuş.

Peki sattıkları ürünleri nerede üretiyorlar? Bir kozmetik fabrikasına fason üretim mi yaptırıyorlar derseniz... 2000 yılında tarihi eczaneye yakın bir mesafede kurulan Santa Maria Novella fabrikasında, bugün hala rahipler, eski teknikleri kullanarak - yani büyük ölçüde elleriyle - üretim yapmaktaymış. (Ziyarete açıksa kesinlikle burayı da gezmek lazım!)

Ne yalan söyleyeyim benim İtalya'da yaşama deneyimim harika geçmemişti... Hatta gümrükte gişedeki polise bir daha ülkenizden transit bile geçmem demiştim ama sanırım bu laflarımı yutup, sadece Santa Maria Novelle eczanesini görmek için İtalya'yı bir kez daha ziyaret etmem gerekecek...