Herbarium: Nedir? Nasıl hazırlanır?
Herbarium; bitkilerin bütün olarak veya farklı kısımlarının kurutularak korunmaya alınmasıyla meydana getirilen botanik koleksiyonlara verilen addır.
Herbariumlar bugün dünyada şahıslara ait özel koleksiyonlardan çok, üniversite ve enstitülere ait botanik araştırmalarda kullanılan referans katalogları olarak karşımıza çıkarlar.
Paris'te bulunan Muséum National d’Histoire Naturelle'de yaklaşık 9,500,000, Kew Royal Botanic Gardens'da 7,000,000 ve New York Botanical Gardens'da ise yaklaşık 7,200,000 bitki numunesinden oluşan herbariumlar bulunur.
Herbariumlarda bitki örnekleri kolay erişim için sistematik olarak düzenlenir, kataloglanır ve depolanır.
Bir herbarium, bulunduğu bölgenin bitki örtüsünün çeşitliliği, dağılımı ve hatta biyolojik/botanik tarihi hakkında kıymetli bilgiler içerir. Bu nedenle biyolojik, ekolojik ve evrimsel araştırmalar için bu koleksiyonlara sıklıkla başvurulur. Yukarıda örneklerini verdiğim büyük ve tarihi herbariumlarda ise hediye ve değiş tokuş yoluyla edinilen dünyanın her yerinden farklı türlere ait numunelerde mutlaka yer alır.
Herbariumların Kısa Tarihi
İlk zamanlarında hastalıkların tedavisinde kullanılan bitkileri incelemek için hazırlanan herbariumlar, ağırlıklı olarak botanikçi doktorlar tarafından bir araya getirirlerdi.
O dönem Hortus siccus (kuru bahçe) veya Hortus hiemalis (kış bahçesi) olarak anılan kurutulmuş ve monte edilmiş bitki örneklerinden oluşan bu koleksiyonların ilki, İtalyan bir botanikçi hekim olan Luca Ghini'ye (1490-1556) atfedilir.
17.yy'da Fransız botanikçi Joseph Pitton de Tournefort'un kendi koleksiyonuna herbarium demesi ve Botanik biliminin babası olarak anılan Carolus Linnaeus'un (1707-1778) da bu ifadeyi kullanmaya devam etmesi ile Hortus siccus ve Hortus hiemalisler ifadeleri o gün itibariyle rafa kaldırılır.
Rafa kaldırılan bir diğer şey ize, zaman içerisinde Ghini'nin öğrencileri tarafından Avrupa'ya yayılan herbarium hazırlama metodolojileridir.
Başlangıçta bir sayfa üzerine bir kaç bitki numunesinin yapıştırılması ve bu sayfaların ciltlenerek kitap haline getirilmesi şeklinde hazırlanan herbariumlar, ünlü İsveçli doğa bilimci ve taksonomist Carolus Linnaeus'un kendi bitki numunelerini ayrı ayrı tabakalar şeklinde kataloglaması ve saklamasıyla bugünkü şeklini alır.
Linnaeus ayrıca bu ayrı ayrı hazırladığı herbarium tabakalarını depolamak için dar, dikey raf sıraları olan özel bir dolap inşa ederek, bu alana bir yenilik daha getirmiş olur.
Bugün dünya çapında 3000'den fazla herbarium vardır ve bunların çoğu üniversite, müze, botanik bahçeleri veya diğer araştırma kurumlarıyla ilişkilidir. Bugün hala faaliyet gösteren ve dünyanın en eski herbariumu olarak bilinen ünlü bir koleksiyon, 1523 senesinde Roma'da Ghini'nin öğrencisi Gherardo Cibo tarafından kurulmuştur.
Adım Adım Herbarium Nasıl Hazırlanır
Bahçenizdeki/bölgenizdeki türlerden farklı dönemlerinde (tomurcuk, çiçek açma, yaprak dökme vb.) zamanlarında yaş bitki numuneleri temin edin
İki ahşap plakadan oluşan bitki presinizi, kemerlerini gevşeterek açın
Presenizin üst ahşap plakasını kaldırdıktan sonra, alt ahşap plakanın üzerinde tek bir yaprak mukavva kalana kadar gördüğünüz tüm kağıt ve mukavvaları içerisinden çıkartın
Bu mukavvanın üzerine bir sayfa beyaz kurutma kağıdı yerleştirin
Üzerine; kurutmak istediğiniz bitki numunesini - (narin çiçekler için) bir cımbız yardımı ile veya elinizle - kurumasını istediğiniz şekilde yerleştirin
İstediğiniz şekilde yerleştirdiğiniz bitki numunesinin üzerine, bir diğer beyaz kurutma kağıdını ve onunda üzerine bir parça da mukavva kapatın
Kurutmak istediğiniz tüm bitkileri bu şekilde (mukavva + beyaz kurutma kağıdı + bitki numunesi + beyaz kurutma kağıdı + mukavva) pressinize yerleştirdikten sonra son tabaka olan ahşap plakayı da kapatıp, pressinizin kemerleri sıkın
Bitki pressinizi ışık almayan ve rutubetsiz bir ortamda tutmanız en sağlıklısı. Bu işlemi evde yapıyorsanız pressinizi cam kenarlarından, mutfak veya banyonuzdan uzak noktalarda saklayın.
Ortalama 10-15 gün sonra herbariumunuzun ilk örnekleri hazır olmuş olacak
Pressinizi bir kaç günde bir kontrol etmeyi de unutmayın. Özellikle etli bitki numunelerini kurutmak istediğiniz zaman, numuneleriniz kurudukça sıktığınız kemerler gevşeyecektir. Güzel bir sonuç için, pressinizi düzenli kontrol ederek pressinizin kemerlerini iyice gerin.
Minik bir not...
Bitki numunelerini zaten iki tane kurutma kağıdı arasına koyuyoruz, iki tane de mukavva koymamız şart mı?
Altlı üstlü kullandığınız mukavvalar, kurutmaya bıraktığınız yaş bitkilerin öz sularının başka kademelere geçmesine engel olur. İçlerindeki oluklar, yerleştirdiğiniz bitki numunelerinin kuruma sürecini destekler. Böylece bir bitki pressinde, aynı anda bir çok bitkiyi kurutabilmiş olursunuz.
Bitki numuneleriniz kurudu, şimdi sırada ne var?
Kurutulan her bitkiyi bir arşiv kağıdına almanız ve açıklayıcı bir takım bilgileri eklemeniz lazım.
Numuneyi kim topladı?
Toplama tarihi
Toplama yeri
Türün genel adı
Botanik adı
Arşiv kağıdına bitkilerinizi tutturmak için UHU da kullanabilirsiniz, nazik bantlar da... Tercihinize kalmış ama geleneksel yöntemde genellikle nazik bantlar ince ince kesilerek bitki numunesinin kağıda tutturulması sağlanır. (Birinci resimde bu uygulamanın örneklerini görebilirsiniz)
Herbaryum örneklerinizi de kuru bir yerde saklamayı unutmayın!
Aradığınız örneği rahat bulmak için, hazırladığınız türün genel veya botanik adına göre alfabetik bir düzenleme yapabilirsiniz.
Bu anlattıklarım sizi tatmin etmediyse ve adım adım bir herbarium nasıl hazırlanır görmek isterseniz, aşağıda paylaştığım videoyu mutlaka izleyin.
Denver Botanik Bahçesi gönüllüsü Eleanor VanBargen toplamadan preslemeye ve montaja kadar her yönüyle herbarium hazırlamayı açıkça gösteriyor.
"What is a herbarium?" (n.d.) Royal Botanical Garden, Jordan Retrieved from http://royalbotanicgarden.org/
"What is a herbarium?" (n.d.) Duke University, USA Retrieved from https://herbarium.duke.edu/about/what-is-a-herbarium
"What is a herbarium?" (n.d.) Brown University, USA Retrieved from
"What is a herbarium?" (n.d.) Florida Museum, USA Retrieved from https://www.floridamuseum.ufl.edu/science/what-is-a-herbarium/